<< WsteczSpis TreściDalej >>

Anna Rękawek

Rozdział 1. Język władzy

1. O języku władzy – rozmowa z profesorem Michałem Głowińskim

Warszawa, 10 lipca 2007 roku.

Anna Rękawek: Język obecnej władzy przypomina język czasów komunistycznych…

Prof. Michał Głowiński: Przypomina, nawet bardzo…. I tu nie chodzi nawet o wspólne formuły, tu chodzi o pewien ton.

Ta władza nie rozmawia, ta władza nakazuje. Brak dialogu jest pierwszą i zasadniczą cechą tego języka. Przyzwyczailiśmy się przez ostatnich kilkanaście lat do dialogowości. Zupełnie jej brak, zwłaszcza w przemówieniach obecnych rządców oświaty w Polsce. Wprowadza się nakazy, nie pyta się o opinie zainteresowanych.

Druga cecha – to bardzo wysoki stopień ideologizacji w przemówieniach i działaniach ministra Giertycha. To jest człowiek skrajnej prawicy w trzecim pokoleniu, bo już jego dziadek Jędrzej Giertych przed wojną był superradykałem nacjonalistycznym bliskim faszyzmowi. I jako minister edukacji Roman Giertych narzuca swoją ideologię. I tu bardzo charakterystyczny jest przykład Gombrowicza, na miejsce którego Giertych wprowadza do listy lektur Dobraczyńskiego. Tu już nawet nie chodzi o niebywałą różnicę poziomów literackich, talentu, atrakcyjności czytelniczej ….

Gombrowicz niczego nie narzuca, Gombrowicz daje do myślenia. Dobraczyński nie daje nic do myślenia, jest autorem powieści tendencyjnych, o podobnej genealogii co Giertych – przed wojną był członkiem skrajnej tzw. narodowej prawicy, a przy tym był religijny, uważa się zatem za pisarza katolickiego. Tę literaturę charakteryzuje język ideologiczny – a język ideologiczny nie uczy, a narzuca.

Słowo, które miało niezwykle wysoką ocenę polskiej opozycji demokratycznej w PRL – tolerancja – teraz jest słowem o zabarwieniu negatywnym. Stąd tytuł programu: „Zero tolerancji”. Zresztą, jak słusznie zauważył prof. Markowski, tu powinno być zero tolerowania.

Tolerancja nie jest nam potrzebna – powiedział ktoś z rządzącej ekipy. Hitlerowi i Stalinowi też nie była…. Autorytaryzm, który zmierza ku totalitaryzmowi.

Cechą mówienia tej władzy jest insynuacyjność. Objawia się we wszystkim. Wszystko, co jest nie po myśli władzy, natychmiast jest zdiagnozowane jako skutek grzechów z czasów PRL lub kolejnych lat, efekt działania układu.

A.R.: Nieustanne szukanie winnych jako metoda działania, według spiskowej teorii dziejów… .

M.G.: Za czasów PRL mówiło się: ktoś za nim stoi. Tak, ta insynuacyjność wiąże się ze spiskową wizją świata – i za przykład mogą posłużyć „szatani” pana premiera Kaczyńskiego, którzy, jego zdaniem, stali za buntem pielęgniarek.

Nastąpiła też ogromna brutalizacja języka. Język PRL też był niekiedy brutalny, ale był brutalny inaczej, w sposób bardziej konwencjonalny. Jeśli ksiądz Rydzyk może bez żadnych praktycznie konsekwencji nazwać żonę prezydenta czarownicą, która powinna poddać się eutanazji…?

A.R.: Wszystko w duchu humanistycznym i chrześcijańskim….

M.G.: Wiąże się to, oczywiście, z brutalizacją walki politycznej. I to jest bardzo zły przykład, przede wszystkim dla młodzieży. Od polityka, zwłaszcza od polityka z najwyższych pięter polityki, tak jak od kapłana, niezależnie od jego wyznania, oczekuje się kultury i umiejętności rozmowy.

Giertych nie ma umiejętności rozmowy. To jest widoczne w wypowiedziach politycznych, w których można mówić najgorsze bzdury, można dyskwalifikować Jacka Kuronia, mówiąc o nim jako o wielbicielu Stalina.

A.R.: Ten przykład pokazuje bardzo wyraźnie, jak język odzwierciedla postawy. Po wyroku niekorzystnym dla Giertycha, minister edukacji ogłosił, że wyrokowi sądu się nie podporządkuje i powrócił do mówienia o Kuroniu jako o zdrajcy narodowym. Język Giertycha jest zbrutalizowany, nakazujący – jest językiem przemocy. Styl przemocy charakteryzuje oficjalne teksty ministerialne, które trafiają do szkół – są nakazująco - rozkazujące, mają charakter dyscyplinujący i wymuszający posłuszeństwo.

M.G.: I to jest właśnie charakterystyczne dla autorytarnego, totalitarnego myślenia i - co za tym idzie – języka.

A.R.: A także wprowadza strach. Ten język buduje kulturę strachu i kulturę milczenia. Różne są przejawy strachu – na przykład zdejmowanie tablic wyjaśniających teorię ewolucji ze ścian pracowni biologicznych po sławetnym wykładzie Macieja Giertycha. Strach zaczął powracać i przy całej groteskowości tych sytuacji, czasami budzących śmiech, wydaje się to groźne na przyszłość.

M.G.: Bardzo groźne. I w dodatku jest to powtórka, niestety, nie z rozrywki, tylko z PRL-u, kiedy powszechne były zakazy mówienia o osobach i tematach, np. o Piłsudskim. Po wojnie chodziłem do szkoły powszechnej w Pruszkowie, której patronem był Józef Piłsudski - wszyscy to wiedzieli i wszyscy tak mówili. Patrona szybko odebrano i została szkoła nr 1, nie wolno było oficjalnie mówić o patronie, ale i uczniowie, i ludzie starsi między sobą nadal mówili o szkole im. Piłsudskiego, bo to była tradycyjna nazwa szkoły z okresu międzywojennego. To są rzeczy bardzo podobne - też toczy się niesamowita walka o symbole. Tam chodziło o symbol bohatera narodowego, który walczył z bolszewikami i Rosją. Dzisiaj mamy odbieranie szkołom imienia Jana Brzechwy, albo też kolejny przykład – wyrzucenie ze szkoły Gombrowicza.

Napisałem na ten temat artykuł do „Tygodnika Powszechnego” pod tytułem: Gombrowicz źle widziany. Dlaczego? Bo on patrzy na rodzimą kulturę z dystansem. Ona jest dla niego problemem, on nie klepie stereotypów patriotyczno – heroiczno – cierpiętniczych, ale zastanawia się, jaka jest kultura polska, a to już niedobrze, bo wymaga myślenia, a nasza obecna władza oświatowa nie chce, żeby myślano: trzeba słuchać, a nie myśleć. Gombrowicz uczy myślenia, więc jest źle widziany i ze szkół wyrzucany. Pośrednio jest to tryumf Gombrowicza, żywsi umysłowo uczniowie będą go czytali pod ławką.

A.R.: Bez względu na to, jak to się dalej potoczy, nauczyciele będą i tak uczyli według swojej najlepszej wiedzy. Doświadczenie uczenia w różnych trudnych warunkach mają – okupacja, warunki oświaty powojennej, czas stanu wojennego.

M.G.: Opowiem Pani anegdotę z PRL-u, to było pod koniec lat 70., przyszedł do mnie jakiś nieznany mi uczeń pożyczyć książkę, której byłem współredaktorem, i opowiedział mi, jak to jego pani od polskiego mówiła, że istnieje taki wybitny polski pisarz Witold Gombrowicz, który napisał wspaniałą powieść o dziwnym tytule, ale pani jej nie czytała, bo nie może do niej dotrzeć. Zapytał mnie, czy ja słyszałem o tym autorze…. Wtedy dotarcie do tych niechcianych oficjalnie książek było rzeczywiście trudne, bo drugiego obiegu jeszcze nie było, książki z Paryża docierały do nielicznych, a wydanie PIW z 1956 roku było prawie niedostępne. Oczywiście, do takiej sytuacji dzisiaj nie dojdzie, bo książki Gombrowicza i wszystkie inne są dostępne, zatem nie mamy do czynienia z sytuacją taką samą jak w Polsce Ludowej. Pod pewnymi względami mamy teraz lepiej niż wtedy - nie ma cenzury. Można o poczynaniach Giertycha pisać to, co się myśli, można krytykować ten język, konwencje i absurdy… W Polsce Ludowej było to dużo trudniejsze, robiła to opozycja demokratyczna, Wolna Europa - a dzisiaj można to zrobić w każdej gazecie, która ma nieprorządową orientację.

A.R.: Minister Giertych zachowuje się tak, jakby tego też nie rozumiał. Świadczy o tym próba ograniczenia liczby podręczników i w konsekwencji dostępu do szkół treści, które w jego odczuciu są niepożądane…. Tak naprawdę robi on tym krzywdę dzieciom, które pochodząc ze środowisk defaworyzowanych, będąc na granicy wykluczenia społecznego, mają trudny dostęp do informacji, Internetu, książek itd. Swoimi działaniami pogłębia przepaść społeczną między wsią a miastem.

M.G.: Ja nie mam i nie miałem kontaktu ze szkołą, ale wiem, że różnorodność jest niesamowitą wartością. Pod moją opieką powstaje w tej chwili praca doktorska na temat narracji w podręcznikach historii po 1989 roku. Pisze ją nauczycielka z Warki. Przy porównaniu widać, jak wielkie są różnice w ujmowaniu historii. Pojawia się także styl skrajnie prawicowy u komunistycznego uprzednio historyka. Jeśli tylko żaden z autorów nie mija się z prawdą, to ten pluralizm jest wielką wartością i dla nauczyciela, który ma wybór, i dla uczniów, którzy widzą, że można wybierać i uczą się, jak to robić.

I to jest podstawa życia w społeczeństwie demokratycznym. Nawet jeśli w tej chwili jeszcze w pełni nim nie jesteśmy, to na pewno będziemy.

Natomiast człowiek o mentalności totalitarnej nie znosi różnicowania. Zróżnicowanie jest dla niego najbardziej niebezpieczne i najtrudniejsze do rządzenia.

To szkodnik, może spowodować duże spustoszenie mentalne. Nadzieja w tym, że szybko przeminie. ….

A.R.: Dziękuję za rozmowę.


Anna Dzierzgowska

Z „Monitora Edukacji”: Stare i nowe

14 lutego 2007

Od pewnego czasu Ministerstwo Edukacji Narodowej koresponduje z kuratoriami i szkołami często, chętnie i obficie. Najnowszy list ministra powstał 2 lutego. Podpisany przez Mirosława Orzechowskiego, dotyczy nauki śpiewania hymnu i z wielu względów wart jest, by zacytować go w Monitorze w całości, z zachowaniem oryginalnej pisowni:

Szanowni Państwo: Kuratorzy, Dyrektorzy Szkół, Nauczyciele-Wychowawcy,

...Uderzenie tak sztuczne, tak było potężne / Że struny zadzwoniły, jak trąby mosiężne, / I z trąb znana piosenka ku niebu wionęła, / Marsz tryumfalny, „Jeszcze Polska nie zginęła!...” (A. Mickiewicz: „Pan Tadeusz”)

Podjęliśmy dzieło odnowy narodowego wychowania. Strategia tej odnowy musi wyrastać z najlepszych polskich tradycji i prowadzić do rozwijania tych cech osobowości dzieci i młodzieży, które w bogatych dziejach narodu zaowocowały najchlubniejszymi osiągnięciami. Do tych cech należy bez wątpienia patriotyzm, poświadczony przez niejedno pokolenie Polaków ofiarą życia.

W kształtowaniu polskiego oblicza patriotyzmu wielką rolę odgrywał „Mazurek Dąbrowskiego” – nasz Hymn państwowy.

Dlatego proszę Was, Szanowni Państwo, odbudujmy w sercach i umysłach młodego pokolenia Polaków chlubną pozycję Hymnu państwowego jako widocznego znaku tożsamości narodowej każdego Polaka, jako łącznika pomiędzy „dawnymi a młodszymi laty”, jako wartości jednoczącej nas wokół dobra Domu Ojczystego. Pilnym zadaniem jest spowodowanie, aby uczniowie opanowali na pamięć kilka zwrotek tekstu i prostą melodię tej żołnierskiej pieśni. Hymn państwowy, wykonywany na żywo przez szkolną społeczność, powinien uświetniać każdą ważną i uroczystą sytuację, zastępując tak często praktykowane słuchanie Go z urządzeń odtwarzających uprzednie nagrania.

Mam głębokie przekonanie, że taktowne i mądre działania wychowawcze, wsparte staraniem najbliższych sojuszników szkoły – rodziców, sprawi, że wkrótce śpiewanie Hymnu przez szkolną społeczność stanie się stałym i trwałym elementem jej odświętnego życia, a także spełnieniem autentycznej, osobistej potrzeby polskich serc.

Niech więc Hymn na nowo budzi powagę i szacunek dla Niepodległej Rzeczypospolitej, dla narodowych tradycji, niech wyzwala poczucie narodowej dumy i godności.

Z wyrazami szacunku

W miarę, jak zagłębiałam się w ten tekst, narastało we mnie przekonanie, że już go znam. Nie tylko styl – to oczywiste, każdy go zna. I nie tylko zestaw skojarzeń, no bo przecież jak patriotyzm, to tożsamość narodowa i że jak najchlubniejsze osiągnięcia, to śmierć, to także sprawa oczywista. Nie, tym, co uderzyło mnie najsilniej, było poczucie, że znam rytm i melodię tych zdań. I przypomniałam sobie.

Kilka lat temu, w ramach jakiejś pracy studenckiej wertowałam w bibliotece numery „Głosu Nauczycielskiego” z lat wczesnego PRL-u. I tam, w numerze z 1 stycznia 1950 roku trafiłam na artykuł, będący komentarzem do okólnika, wydanego przez Ministerstwo Oświaty 9 grudnia 1949 roku. Okólnik dotyczył uroczystości choinkowych w szkołach. Choinka – jak zapewnia autor artykułu z „Głosu Nauczycielskiego”, sprawia dzieciom dużo przyjemności i w niczym nie zakłóca linii postępowego wychowania. Komentowany okólnik „podtrzymuje tradycję choinki, choć wprowadza pewne nowe momenty.” Do tych „nowych momentów” należy sugestia, dotycząca pieśni, jakie warto zaśpiewać pod szkolną choinką. Autor artykułu pisze: „Nasze kolędy i pastorałki są piękne i radosne, dzieci i młodzież chętnie je śpiewają. Czy jednak obok nich nie można zanucić przy choince jakiejś pieśni młodzieżowej, robotniczej czy żołnierskiej? [...] Naszym uroczystościom gwiazdkowo-noworocznym [...] można i trzeba dodawać nowe akcenty, wynikające z ducha nowych programów nauczania, z naszej obecnej rzeczywistości i z sytuacji międzynarodowej.

Nowa choinka powinna zamienić się w opowieść o nowym życiu. Będzie ona wtedy zgodnie z tradycją – prawdziwym symbolem życia – drzewem życia. Będzie wtedy prawdziwie radosna i pogodna.”

Porównanie zakończenia artykułu z „Głosu Nauczycielskiego” z zakończeniem listu ministra to temat na osobne studium. Treść tekstu, pisanego przez przedstawiciela skrajnej prawicy, okazuje się lustrzanym odbiciem tekstu, pisanego przez komunistę. Opowieść o nowym życiu kontra szacunek dla narodowych tradycji – deklarowane cele wychowawcze dzisiejszego MEN i tamtejszego Ministerstwa Oświaty są z diametralnie różne. A metody? Na zakończenie pragnę zarówno Miłosławowi Orzechowskiemu, jak i wszystkim czytelnikom Monitora, zadedykować jedną z kilku zwrotek „Mazurka Dąbrowskiego”. Nie stanowi ona części oficjalnego hymnu, należy jednak do oryginalnego tekstu „Mazurka”. To moja ulubiona zwrotka: Na to wszystkich jedne głosy: / ”Dosyć tej niewoli / mamy Racławickie Kosy, / Kościuszkę, Bóg pozwoli”.


Otwórz rozdział w formcie Acrobat Reader (pdf)

<< WsteczSpis TreściDalej >>

Społeczny Monitoring Edukacji 2007