Uwagi w sprawie obowiązku składania oświadczeń lustracyjnych przez dyrektorów szkół
W związku z wejściem w życie nowej ustawy lustracyjnej, tj. "Ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów" (Dz.U. z 2006 r. Nr 218, poz. 1592), zmienionej "ustawą z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu" (Dz.U. z 2007 r. Nr 25 poz. 162), dalej zwanej „Ustawą Lustracyjną”, obowiązkom związanym ze składaniem oświadczeń lustracyjnych poddani zostali m.in. dyrektorzy szkół publicznych i niepublicznych.
Ustawa Lustracyjna nakłada na dyrektorów szkół publicznych i niepublicznych, których zalicza do tzw. osób pełniących funkcję publiczne (art. 4 pkt 45 Ustawy Lustracyjnej), obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego, tj. oświadczenia, dotyczącego pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z tymi organami w okresie od 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. Obowiązek ten dotyczy tylko osób, które urodziły się przed dniem 1 sierpnia 1972 r.
Zgodnie z art. 56 ust. 2 Ustawy Lustracyjnej, właściwy kurator oświaty ma obowiązek powiadomienia podległych mu dyrektorów szkół publicznych i niepublicznych o obowiązku przedstawienia mu oświadczenia lustracyjnego, i o skutku niedopełnienia tego obowiązku. Kurator oświaty ma obowiązek powiadomić dyrektorów szkół o obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego do dnia 14 kwietnia 2007 r. Ustawa nie precyzuje, w jakiej formie powiadomienie ma nastąpić, ale należy przypuszczać, że w praktyce będzie to forma pisemna, a doręczenie nastąpi osobiście za pokwitowaniem lub listem poleconym albo kurierem, za zwrotnym poświadczeniem odbioru (w przeciwnym razie, w przypadku sporu, kuratorowi oświaty byłoby trudno udowodnić, iż wykonał swój ustawowy obowiązek).
Ustawa nie reguluje wprost konsekwencji odmowy przyjęcia (np. odmowy pokwitowania) przez dyrektora szkoły powiadomienia wraz z pouczeniem od kuratora oświaty. Należy jednak przypuszczać, że w praktyce organa publiczne będą w takim przypadku przyjmować, że powiadomienie wraz z pouczeniem zostały doręczone z chwilą, gdy dyrektor szkoły odmówił ich przyjęcia.
Zgodnie z art. 56 ust. 1 Ustawy Lustracyjnej, dyrektorzy szkół publicznych i niepublicznych mają obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego w terminie jednego miesiąca od dnia otrzymania powiadomienia i pouczenia.
Dyrektor szkoły zobowiązany jest zgodnie art. 8 pkt 42 Ustawy Lustracyjnej, złożyć oświadczenie lustracyjne kuratorowi oświaty właściwemu dla danego dyrektora szkoły.
Oświadczenie musi zostać złożone zgodnie z wzorem, stanowiącym załącznik nr 1 do Ustawy Lustracyjnej (wzór ten stanowi załącznik ustawy z dnia 14 lutego 2007 r. i został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 25 z 2007 r. poz. 162). Złożenie oświadczenia niezgodnego z wzorem będzie prawdopodobnie traktowane jako niewykonanie obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego.
Oświadczenia lustracyjne, zgodnie z art. 7 ust 5 Ustawy Lustracyjnej, przekazywane są niezwłocznie do Biura Lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej, celem zbadania ich zgodności z prawdą. Na mocy natomiast art. 11 Ustawy Lustracyjnej, po usunięciu danych adresowych i numerów PESEL, są one umieszczane w rejestrze oświadczeń i publikowane w Biuletynie Informacji Publicznej IPN w formie elektronicznej.
Art. 57 ust. 1 Ustawy Lustracyjnej przewiduje, że w przypadku niezłożenia przez dyrektora szkoły oświadczenia w terminie 1 miesiąca od otrzymania od kuratora oświaty powiadomienia i pouczenia, dyrektor szkoły pozbawiony jest funkcji publicznej z mocy prawa z dniem, w którym upłynął termin do złożenia oświadczenia. Fakt pozbawienia funkcji publicznej stwierdza podmiot właściwy w sprawie stwierdzenia pozbawienia lub wygaśnięcia funkcji publicznej. Należy przyjąć, że w przypadku dyrektorów szkół, będzie to organ prowadzący szkołę. W przypadku szkół prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego są to odpowiednio - wójt, burmistrz (prezydent miasta), zarząd powiatu bądź zarząd województwa. W pozostałych przypadkach odpowiedni minister, osoba prawna bądź fizyczna.
Ustawa nie reguluje wprost konsekwencji odmowy stwierdzenia przez taki podmiot faktu wygaśnięcia funkcji publicznej. Wydaje się jednak, że w takiej sytuacji możliwe jest sięgnięcie do art. 189 w zw. z art. 7 kodeksu postępowania cywilnego i wytoczenie przez Biuro Lustracyjne IPN lub inny podmiot mający interes prawny powództwa o ustalenie przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, tzn. ustalenia wygaśnięcia z mocy prawa funkcji publicznej. Natomiast jeżeli sama osoba zobowiązana do stwierdzenia wygaśnięcia funkcji publicznej odmówi wykonania tej czynności, naraża się, jako funkcjonariusz publiczny, na odpowiedzialność karną z art. 231 kodeksu karnego za niedopełnienie obowiązków.
Ustawa nie przewiduje żadnego trybu zaskarżenia czynności polegającej na stwierdzeniu utraty funkcji publicznej w związku z nie złożeniem oświadczenia w terminie. Zatem może powstać trudny do rozstrzygnięcia spór, w przypadku gdy dyrektor szkoły twierdzi, że złożył prawidłowo wypełnione oświadczenie w terminie ustawowym, a organ przełożony (zgodnie z art. 57 ust. 2 Ustawy Lustracyjnej) stwierdzi, że oświadczenie zostało złożone po terminie lub – ze względu na jego treść – nie stanowi w ogóle oświadczenia lustracyjnego, o którym mowa w Ustawie Lustracyjnej. W takiej sytuacji wydaje się, że sięgnąć należy do przepisów kodeksu pracy, (art. 63 w zw. z art. 5 kodeksu pracy). Pozbawienie funkcji publicznej następuje z mocy prawa, a w związku z tym, na mocy art. 67 kodeksu pracy, pracownikowi przysługuje prawo odwołania do sądu pracy i roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie, a w określonych przypadkach i na określonych warunkach także o wypłatę wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy [art. 56 i 57 w zw. z art. 67 kodeksu pracy].
Podkreślić należy, że złożenie oświadczenia nawet z jednodniowym opóźnieniem skutkuje –zgodnie z literalną wykładnią ustawy – utratą funkcji przez dyrektora szkoły.
Składający oświadczenie zobowiązany jest do oświadczenia, czy pracował, pełnił służbę lub był świadomym i tajnym współpracownikiem organów bezpieczeństwa, wymienionych w art. 2 i 3a Ustawy Lustracyjnej.
Wzór oświadczenia lustracyjnego ma charakter formularza, który należy w pewnych miejscach wypełnić (miejsca te zostały „wykropkowane”) a w niektórych miejscach podkreślić właściwą z dwóch wzajemnie wykluczających się odpowiedzi (np. „byłem świadomym i tajnym współpracownikiem” albo „nie byłem świadomym i tajnym współpracownikiem”). W związku z powyższym, rozważana w środkach masowego przekazu odpowiedź „nie wiem” może zostać co najwyżej wpisana w rubryce zatytułowanej „dodatkowo wyjaśniam:”, lub w przestrzeni obok roty oświadczenia. Jako że odpowiedź „nie wiem” nie została umieszczona na wzorze oświadczenia jako jedna z możliwych odpowiedzi, istnieje ryzyko, iż jej umieszczenie w oświadczeniu lustracyjnym (bez pokreślenia żadnej z odpowiedzi wydrukowanych na wzorze oświadczenia), zostanie potraktowane przez Biuro Lustracyjne IPN jako nie złożenie pełnego oświadczenia, co rodzić może daleko idące konsekwencje, w postaci pozbawienia funkcji publicznej. Podobnie jak w przypadku odpowiedzi negatywnej, odpowiedź „nie wiem” może zostać oceniona przez Prokuratora Biura Lustracyjnego IPN jako budząca wątpliwości co do jej zgodności z prawdą. Ocena Prokuratora dokonywana będzie na podstawie dokumentów zgromadzonych przez IPN. Zatem odpowiedź „nie wiem” nie powinna rodzić dla składającego oświadczenie negatywnych konsekwencji, chyba że dokumenty posiadane przez IPN będą świadczyły o tym, że osoba składająca oświadczenie posiada wiedzę co do zakresu i charakteru swojej współpracy z organami bezpieczeństwa.
Należy dodać, że w przypadku odpowiedzi „nie wiem”, istnieje możliwość podjęcia walki i wygrania sprawy w postępowaniu przed Sądem, choć na obecnym etapie trudno jest przewidzieć, jaką praktykę przyjmą Sądy w tym zakresie. Nie zmienia to jednak faktu, że natychmiastową konsekwencją złożenia oświadczenia o treści „nie wiem” może być stwierdzenie utraty funkcji publicznej.
Jakkolwiek Ustawa Lustracyjna nie wskazuje konsekwencji złożenia oświadczenia potwierdzającego współpracę z organami bezpieczeństwa, wypowiedzi publiczne przedstawicieli władz wskazują na to, że osoby podlegające władzom publicznym, które przyznają się do współpracy z organami bezpieczeństwa mogą być usuwane z pełnionych stanowisk. W takich przypadkach, możliwe będzie dochodzenie np. roszczeń o przywrócenie do pracy w postępowaniu przed Sądem pracy.
Zakres niniejszego opracowania zasadniczo nie obejmuje postępowania związanego z weryfikacją składanych oświadczeń. Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku wątpliwości co do zgodności z prawdą danego oświadczenia, Prokurator Biura Lustracyjnego IPN składa wniosek do Sądu, wszczynający postępowanie lustracyjne. W przypadku wydania prawomocnego orzeczenia przez Sąd, stwierdzającego, że osoba lustrowana złożyła niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, z art. 21e ust. 1 Ustawy Lustracyjnej wynika, że osoba taka straci pełnioną funkcję publiczną (w omawianym przypadku funkcję dyrektora szkoły publicznej lub niepublicznej). Strata stanowiska następuje z mocy prawa z dniem doręczenia orzeczenia Sądu podmiotowi właściwemu w sprawie pozbawienia funkcji i stanowiska dyrektora szkoły.
dla Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka opracował: adwokat Mikołaj Pietrzak
Ustawa Lustracyjna nakłada na dyrektorów szkół publicznych i niepublicznych, których zalicza do tzw. osób pełniących funkcję publiczne (art. 4 pkt 45 Ustawy Lustracyjnej), obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego, tj. oświadczenia, dotyczącego pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z tymi organami w okresie od 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. Obowiązek ten dotyczy tylko osób, które urodziły się przed dniem 1 sierpnia 1972 r.
Zgodnie z art. 56 ust. 2 Ustawy Lustracyjnej, właściwy kurator oświaty ma obowiązek powiadomienia podległych mu dyrektorów szkół publicznych i niepublicznych o obowiązku przedstawienia mu oświadczenia lustracyjnego, i o skutku niedopełnienia tego obowiązku. Kurator oświaty ma obowiązek powiadomić dyrektorów szkół o obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego do dnia 14 kwietnia 2007 r. Ustawa nie precyzuje, w jakiej formie powiadomienie ma nastąpić, ale należy przypuszczać, że w praktyce będzie to forma pisemna, a doręczenie nastąpi osobiście za pokwitowaniem lub listem poleconym albo kurierem, za zwrotnym poświadczeniem odbioru (w przeciwnym razie, w przypadku sporu, kuratorowi oświaty byłoby trudno udowodnić, iż wykonał swój ustawowy obowiązek).
Ustawa nie reguluje wprost konsekwencji odmowy przyjęcia (np. odmowy pokwitowania) przez dyrektora szkoły powiadomienia wraz z pouczeniem od kuratora oświaty. Należy jednak przypuszczać, że w praktyce organa publiczne będą w takim przypadku przyjmować, że powiadomienie wraz z pouczeniem zostały doręczone z chwilą, gdy dyrektor szkoły odmówił ich przyjęcia.
Zgodnie z art. 56 ust. 1 Ustawy Lustracyjnej, dyrektorzy szkół publicznych i niepublicznych mają obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego w terminie jednego miesiąca od dnia otrzymania powiadomienia i pouczenia.
Dyrektor szkoły zobowiązany jest zgodnie art. 8 pkt 42 Ustawy Lustracyjnej, złożyć oświadczenie lustracyjne kuratorowi oświaty właściwemu dla danego dyrektora szkoły.
Oświadczenie musi zostać złożone zgodnie z wzorem, stanowiącym załącznik nr 1 do Ustawy Lustracyjnej (wzór ten stanowi załącznik ustawy z dnia 14 lutego 2007 r. i został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 25 z 2007 r. poz. 162). Złożenie oświadczenia niezgodnego z wzorem będzie prawdopodobnie traktowane jako niewykonanie obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego.
Oświadczenia lustracyjne, zgodnie z art. 7 ust 5 Ustawy Lustracyjnej, przekazywane są niezwłocznie do Biura Lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej, celem zbadania ich zgodności z prawdą. Na mocy natomiast art. 11 Ustawy Lustracyjnej, po usunięciu danych adresowych i numerów PESEL, są one umieszczane w rejestrze oświadczeń i publikowane w Biuletynie Informacji Publicznej IPN w formie elektronicznej.
Art. 57 ust. 1 Ustawy Lustracyjnej przewiduje, że w przypadku niezłożenia przez dyrektora szkoły oświadczenia w terminie 1 miesiąca od otrzymania od kuratora oświaty powiadomienia i pouczenia, dyrektor szkoły pozbawiony jest funkcji publicznej z mocy prawa z dniem, w którym upłynął termin do złożenia oświadczenia. Fakt pozbawienia funkcji publicznej stwierdza podmiot właściwy w sprawie stwierdzenia pozbawienia lub wygaśnięcia funkcji publicznej. Należy przyjąć, że w przypadku dyrektorów szkół, będzie to organ prowadzący szkołę. W przypadku szkół prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego są to odpowiednio - wójt, burmistrz (prezydent miasta), zarząd powiatu bądź zarząd województwa. W pozostałych przypadkach odpowiedni minister, osoba prawna bądź fizyczna.
Ustawa nie reguluje wprost konsekwencji odmowy stwierdzenia przez taki podmiot faktu wygaśnięcia funkcji publicznej. Wydaje się jednak, że w takiej sytuacji możliwe jest sięgnięcie do art. 189 w zw. z art. 7 kodeksu postępowania cywilnego i wytoczenie przez Biuro Lustracyjne IPN lub inny podmiot mający interes prawny powództwa o ustalenie przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, tzn. ustalenia wygaśnięcia z mocy prawa funkcji publicznej. Natomiast jeżeli sama osoba zobowiązana do stwierdzenia wygaśnięcia funkcji publicznej odmówi wykonania tej czynności, naraża się, jako funkcjonariusz publiczny, na odpowiedzialność karną z art. 231 kodeksu karnego za niedopełnienie obowiązków.
Ustawa nie przewiduje żadnego trybu zaskarżenia czynności polegającej na stwierdzeniu utraty funkcji publicznej w związku z nie złożeniem oświadczenia w terminie. Zatem może powstać trudny do rozstrzygnięcia spór, w przypadku gdy dyrektor szkoły twierdzi, że złożył prawidłowo wypełnione oświadczenie w terminie ustawowym, a organ przełożony (zgodnie z art. 57 ust. 2 Ustawy Lustracyjnej) stwierdzi, że oświadczenie zostało złożone po terminie lub – ze względu na jego treść – nie stanowi w ogóle oświadczenia lustracyjnego, o którym mowa w Ustawie Lustracyjnej. W takiej sytuacji wydaje się, że sięgnąć należy do przepisów kodeksu pracy, (art. 63 w zw. z art. 5 kodeksu pracy). Pozbawienie funkcji publicznej następuje z mocy prawa, a w związku z tym, na mocy art. 67 kodeksu pracy, pracownikowi przysługuje prawo odwołania do sądu pracy i roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie, a w określonych przypadkach i na określonych warunkach także o wypłatę wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy [art. 56 i 57 w zw. z art. 67 kodeksu pracy].
Podkreślić należy, że złożenie oświadczenia nawet z jednodniowym opóźnieniem skutkuje –zgodnie z literalną wykładnią ustawy – utratą funkcji przez dyrektora szkoły.
Składający oświadczenie zobowiązany jest do oświadczenia, czy pracował, pełnił służbę lub był świadomym i tajnym współpracownikiem organów bezpieczeństwa, wymienionych w art. 2 i 3a Ustawy Lustracyjnej.
Wzór oświadczenia lustracyjnego ma charakter formularza, który należy w pewnych miejscach wypełnić (miejsca te zostały „wykropkowane”) a w niektórych miejscach podkreślić właściwą z dwóch wzajemnie wykluczających się odpowiedzi (np. „byłem świadomym i tajnym współpracownikiem” albo „nie byłem świadomym i tajnym współpracownikiem”). W związku z powyższym, rozważana w środkach masowego przekazu odpowiedź „nie wiem” może zostać co najwyżej wpisana w rubryce zatytułowanej „dodatkowo wyjaśniam:”, lub w przestrzeni obok roty oświadczenia. Jako że odpowiedź „nie wiem” nie została umieszczona na wzorze oświadczenia jako jedna z możliwych odpowiedzi, istnieje ryzyko, iż jej umieszczenie w oświadczeniu lustracyjnym (bez pokreślenia żadnej z odpowiedzi wydrukowanych na wzorze oświadczenia), zostanie potraktowane przez Biuro Lustracyjne IPN jako nie złożenie pełnego oświadczenia, co rodzić może daleko idące konsekwencje, w postaci pozbawienia funkcji publicznej. Podobnie jak w przypadku odpowiedzi negatywnej, odpowiedź „nie wiem” może zostać oceniona przez Prokuratora Biura Lustracyjnego IPN jako budząca wątpliwości co do jej zgodności z prawdą. Ocena Prokuratora dokonywana będzie na podstawie dokumentów zgromadzonych przez IPN. Zatem odpowiedź „nie wiem” nie powinna rodzić dla składającego oświadczenie negatywnych konsekwencji, chyba że dokumenty posiadane przez IPN będą świadczyły o tym, że osoba składająca oświadczenie posiada wiedzę co do zakresu i charakteru swojej współpracy z organami bezpieczeństwa.
Należy dodać, że w przypadku odpowiedzi „nie wiem”, istnieje możliwość podjęcia walki i wygrania sprawy w postępowaniu przed Sądem, choć na obecnym etapie trudno jest przewidzieć, jaką praktykę przyjmą Sądy w tym zakresie. Nie zmienia to jednak faktu, że natychmiastową konsekwencją złożenia oświadczenia o treści „nie wiem” może być stwierdzenie utraty funkcji publicznej.
Jakkolwiek Ustawa Lustracyjna nie wskazuje konsekwencji złożenia oświadczenia potwierdzającego współpracę z organami bezpieczeństwa, wypowiedzi publiczne przedstawicieli władz wskazują na to, że osoby podlegające władzom publicznym, które przyznają się do współpracy z organami bezpieczeństwa mogą być usuwane z pełnionych stanowisk. W takich przypadkach, możliwe będzie dochodzenie np. roszczeń o przywrócenie do pracy w postępowaniu przed Sądem pracy.
Zakres niniejszego opracowania zasadniczo nie obejmuje postępowania związanego z weryfikacją składanych oświadczeń. Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku wątpliwości co do zgodności z prawdą danego oświadczenia, Prokurator Biura Lustracyjnego IPN składa wniosek do Sądu, wszczynający postępowanie lustracyjne. W przypadku wydania prawomocnego orzeczenia przez Sąd, stwierdzającego, że osoba lustrowana złożyła niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, z art. 21e ust. 1 Ustawy Lustracyjnej wynika, że osoba taka straci pełnioną funkcję publiczną (w omawianym przypadku funkcję dyrektora szkoły publicznej lub niepublicznej). Strata stanowiska następuje z mocy prawa z dniem doręczenia orzeczenia Sądu podmiotowi właściwemu w sprawie pozbawienia funkcji i stanowiska dyrektora szkoły.
dla Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka opracował: adwokat Mikołaj Pietrzak
Adwokat Mikołaj Pietrzak, 30 marca 2007
Zobacz też:
Lustracja dyrektorów szkół
