„Edukacja – trudne lata” – rekomendacje
Raport „Edukacja – trudne lata” jest podsumowaniem prowadzonego przez kilkanaście miesięcy monitoringu działań władz oświatowych. Monitoring ten opierał się przede wszystkim na zbieraniu informacji prasowych, regularnym przeglądzie informacji zamieszczanych na stronach internetowych MEN oraz śledzeniu na bieżąco zmian w prawie oświatowym. Dysponujemy także materiałami, uzyskanymi dzięki uprzejmości ZNP czy Biura Informacji Rady Europy. Przeglądaliśmy strony internetowe, związane z oświatą.
Raport jest zbiorem różnorodnych, autorskich artykułów i opracowań. Stworzony został przez zespół ekspertów i ekspertek (głównie ekspertek) oświatowych, z których część związana była od początku z „Monitorem Edukacji”. Obok opracowań znalazły się w raporcie kalendaria wydarzeń, wywiady z ekspertami i ekspertkami, przedruki niektórych artykułów z „Monitora Edukacji” oraz studia przypadków. Raport zawiera także rekomendacje.
„Edukacja – trudne lata” – rekomendacje
1. Warunki społeczno-polityczne powodzenia reform w oświacie
Zminimalizowanie upolitycznienia oświaty
Zdajemy sobie sprawę, że całkowite odpolitycznienie edukacji jest nierealne. Każda partia obejmująca władzę obsadza poszczególne resorty, w tym MEN, „swoimi” ludźmi, którzy mają realizować jej program. Jednak ostatni rok wykazał, że szczególnie niebezpieczne jest przekazanie oświaty w ręce szefa partii, zwłaszcza partii o poglądach skrajnych. Nie da się wprowadzić formalnego zakazu w tej sprawie, ale obywatele i opinia publiczna wyrażana m.in. przez media muszą ostro protestować przeciwko takim praktykom jako wyjątkowo szkodliwym dla edukacji.
Zmiany w oświacie wprowadzać po rzetelnej, obiektywnej diagnozie
Edukacji brakuje wyników niezależnych badań. Wiele decyzji politycznych opiera się więc na niepopartych niczym przekonaniach, stereotypach albo mitach. Potrzebne są stałe, wielowątkowe analizy wybranych problemów oraz monitorowanie wdrażanych zmian. Powinny to robić uczelnie wyższe lub instytuty badawcze. Ich wnioski i rekomendacje muszą stanowić podstawę decyzji resortu edukacji.
Prowadzić rzetelne konsultacje społeczne
Przez ostatnie lata oświata wyjątkowo często zaskakiwana była decyzjami, których tryb konsultacji był całkowicie niejasny. Nie wiadomo, w jaki sposób ustalana była lista lektur, jakie zespoły pracowały nad zmianą podstawy programowej, kto akceptował zmiany systemu egzaminów. Takie decyzje, podstawowe dla oświaty, muszą mieć jawny i przestrzegany przez władze tryb konsultacji. W przypadku wyjątkowo ważnych rozstrzygnięć o znaczeniu strategicznym powinny być prowadzone debaty publiczne, z udziałem szerokich gremiów eksperckich. Parlament może szeroko korzystać z procedury wysłuchania publicznego. Aktywizowanie środowiska będzie korzystne dla procesu decyzyjnego, wpłynie również na większe zaangażowanie zainteresowanych w realizację uchwalonych zmian.
Wprowadzić umocowany ustawowo urząd do spraw równości
Przeciwdziałanie wszelkiej dyskryminacji powinno być jednym z priorytetów władz publicznych. W Polsce nie ma obecnie urzędu, który pełniłby funkcję rzecznika do spraw przeciwdziałania dyskryminacji, tymczasem wiele problemów, w oświacie i nie tylko, wiąże się z dyskryminacyjnymi postawami i zachowaniami.
2. Sprawy pilne
Swoboda wyboru programów i podręczników
Niewielka zmiana ustawy o systemie oświaty przywróci nauczycielom swobodę wyboru programów nauczania i podręczników.
Mundurki w ręce rodziców i uczniów
Pilnej zmianie wymaga ustawa o systemie oświaty. O mundurkach powinny decydować same szkoły, rodzice i nauczyciele, po uwzględnieniu opinii uczniów.
Egzaminy w ustawie
Doświadczenie z amnestią maturalną dowodzi, że zbyt łatwo minister może zmieniać reguły przeprowadzania egzaminów, nawet w trakcie i po ich zakończeniu. Dlatego ogólne zasady dotyczące systemu egzaminów powinny zostać zapisane w ustawie o systemie oświaty, a ich zmiana mogłaby być wprowadzana tylko z odpowiednim wyprzedzeniem. System egzaminów zewnętrznych musi zostać poddany stałemu monitoringowi, zarówno w zakresie standardów wymagań, jak i przejrzystych procedur.
Bezpieczeństwo w szkołach
Decyzje dotyczące sposobów zapewnienia bezpieczeństwa powinny zapadać w samych szkołach, decydujący głos należy do rady pedagogicznej i rady rodziców. Powszechność kamer nie jest dobrym środkiem wychowawczym. Ważniejsza są szkolenia pedagogów i nauczycieli, treningi dla uczniów, interesujące zajęcia pozalekcyjne.
Ośrodki wychowawcze
Należy zrezygnować z tworzenia Ośrodków Wsparcia Wychowawczego, ponieważ ich zasady działania są sprzeczne z prawem (kierowanie do OWW bez wyroku sądu), natomiast wesprzeć istniejące Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze i mające ważne znaczenie prewencyjne Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapi.
Edukacja seksualna
Wdrożenie nauki tego przedmiotu jest, jak to wynika z badania opinii publicznej, oczekiwane przez uczniów i rodziców. Można to zrobić w stosunkowo szybkim terminie.
Kurator oświaty
Trzeba przywrócić poprzednie przepisy dotyczące konkursu na stanowisko kuratora oświaty, zmienione przez sejm w ostatnim roku. To pozwoli częściowo odpolitycznić tę funkcję. Dodatkowo w ustawie o systemie oświaty powinien się znaleźć przepis zobowiązujący wojewodę do powołania zwycięzcy konkursu, o ile minister, w terminie 14 dni, nie wniósł do tej kandydatury umotywowanych zastrzeżeń.
Przywrócenie dobrych stosunków z organizacjami europejskimi
Aby znów powrócić do „europejskie społeczności edukacyjnej” trzeba pilnie:
- Sprostować sprawę podpisania Deklaracji z Istambułu i podpisać tę deklarację. Odwołuje się ona do długoletniej współpracy krajów członkowskich w ramach programów dotyczących edukacji obywatelskiej i praw człowieka.
- Przywrócić dystrybucję poradnika „Kompas”.
- Sprostować sprawę odwołania dyrektora CODN.
- Wydać oświadczenie w sprawie edukacji obywatelskiej i na rzecz praw człowieka w Polsce.
- Powołać przy Ministerstwie Edukacji grupę roboczą ds. Edukacji obywatelskiej i praw człowieka, złożoną z przedstawicieli sektora pozarządowego i państwowego. Grupa ta powinna zająć się wdrożeniem założeń Rady Europy wynikających z dokumentów z Istambułu.
Ocena z religii do średniej
W tej sprawie orzeczenie wydać ma Trybunał Konstytucyjny; została wniesiona również skarga do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
3. Działania długofalowe
Zmiany w oświacie wymagają czasu, a ich efekty widoczne są dopiero po kilku kadencjach parlamentarnych. Dlatego zasadnicze punkty reform powinny być przedmiotem umowy ponadpartyjnej umożliwiającej systematyczną ich realizację, niezależnie od koniunktury politycznej. Potrzebne jest wytyczenie kilku podstawowych kierunków zmian niezbędnych edukacji i przyjęcie dla nich swoistego paktu akceptowanego przez najważniejsze siły polityczne. Zapobiegnie to stałym zwrotom i cofaniu raz podjętych decyzji, marnotrawieniu czasu, pieniędzy i aktywności ludzi. Do takich strategicznych działań należą:
Nakłady na edukację, w tym środki na podwyżki płac nauczycieli.
Oświata jest dziedziną, która pochłania spore środki z budżetu państwa. Ciągle jednak nakłady te są niskie w stosunku do potrzeb. Regulacji wymaga zwłaszcza wysokość zarobków nauczycieli. Nie ma możliwości realnego podniesienia płac w oświacie w ciągu jednego roku. Należy zatem opracować co najmniej 5 – letnią strategię podwyżek płac połączoną ze wzrostem nakładów na edukację. Zapobiegnie to także, przynajmniej w pewnym stopniu, składaniu nierealnych obietnic wyborczych nigdy potem nie realizowanych. .
Kształcenie nauczycieli.
Należy w najbliższym czasie dokonać istotnych zmian w kształceniu nauczycieli w kierunku praktycznego przygotowania ich do zawodu. W dokumentach Unii Europejskiej Cel 1.1. Strategii Lizbońskiej brzmi: Podniesienie jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i osób prowadzących szkolenia. Obecnie uważa się, że nauczyciel musi posiadać:
- kompetencje interpersonalne,
- kompetencje pedagogiczne,
- wiedzę przedmiotową i metodykę przedmiotu,
- kompetencje organizacyjne,
- kompetencje współpracy z kolegami – nauczycielami,
- kompetencje współpracy ze środowiskiem lokalnym,
- zdolność do refleksji i rozwoju.
Bez opanowania tych kompetencji przez nauczycieli zmiany w polskiej oświacie nie będą możliwe.
Upowszechnienie edukacji przedszkolnej
Edukacja przedszkolna ma podstawowe znaczenie dla rozwoju dziecka. Przedszkola na wsi to konieczność, nie luksus. To krok do zapewnienia powszechnej edukacji. Jednak odsetek dzieci uczęszczających do przedszkola w Polsce jest obecnie najniższy w Europie. Znane są przyczyny tego zjawiska, potrzebny jest natomiast projekt działań, w efekcie których, w ciągu 4 – 5 lat około 85% czterolatków będzie objętych wychowaniem przedszkolnym. Projekt powinien przewidywać możliwości wsparcia finansowego gmin, których nie stać na prowadzenie przedszkoli (w tym pieniędzmi z funduszy strukturalnych). Należy rozwijać alternatywne formy wychowania przedszkolnego, które znakomicie sprawdzają się na wsiach, a są tańsze niż tradycyjne przedszkola.
Obniżenie wieku obowiązku szkolnego
Nauka w szkole powinna rozpoczynać się w wieku 6 lat. Takie rozwiązanie wymaga jednak wielu przygotowań: organizacyjnych, zmian programowych itp. Przyjęcie sześciolatków przez system szkolny powinno odbywać się stopniowo, przez 2 – 3 lata. Projekt obniżenia wieku szkolnego wymaga dodatkowych środków finansowych przeznaczonych na dostosowanie bazy szkolnej, na wzrost subwencji oświatowej oraz na przygotowanie nauczycieli kształcenia zintegrowanego. Równolegle trzeba wprowadzić prawo do rocznego przygotowania pięciolatków. Po obniżeniu wieku szkolnego system edukacji obejmowałby uczniów od 6 do 18 lat.
Reforma programowa
Kilka kolejnych ekip rządzących, w tym ostatnia, opisana w raporcie, dokonywało mniej lub bardziej przypadkowych zmian w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Nadal jednak jest to dokument niespójny, co szczególnie dotyka szkoły ponadgimnazjalne. Przykładowo, licea ogólnokształcące realizują czteroletni program sprzed reformy, ograniczony do trzech lat nauczania. Spójna podstawa programowa jest konieczna. Jak jednak wynika z dotychczasowych doświadczeń prace nad nią trwają zwykle długo, a kolejne kierownictwa MEN nie korzystają z opracowań poprzedników. Trzeba więc powołać, po raz kolejny, niezależny zespół ekspertów i wreszcie, po raz pierwszy, poddać rezultat jego pracy szerokim konsultacjom zakończonym przyjęciem akceptowanej wersji. Istotne znaczenie w pracach programowych powinno być położone na przedmioty matematyczno-przyrodnicze, tak, aby dobrze przygotować uczniów do obowiązkowej matury z matematyki, a równocześnie zwiększyć odsetek studentów na kierunkach matematyczno-przyrodniczych i technicznych.
Szkolnictwo zawodowe
Szkolnictwo zawodowe czeka na wiele zmian. Na lepsze powiązanie z rynkiem pracy, na nowoczesne, modułowe programy nauczania. Pilnie potrzebna jest decyzja dotycząca liceów profilowanych, które nie przygotowują ani do zatrudnienia, ani do egzaminu maturalnego i dalszego kształcenia. Jednak ich ewentualna likwidacja musi być uzupełniona ofertą dla młodzieży, która dziś wybiera ten rodzaj szkoły. Zdaniem profesora Łukasza Turskiego, ważne jest poznanie rozwiązań, stosowanych w innych krajach.
Autonomia szkół, poszerzanie praw rodziców i nauczycieli
W Polsce obowiązuje konstytucyjna zasada subsydiarności. Zgodnie z nią decyzje powinny zapadać na możliwie najniższym szczeblu. Nie wolno odbierać dyrektorom i rodzicom prawa decydowania w wielu sprawach organizacyjnych, wychowawczych i opiekuńczych. Wolność i odpowiedzialność każdej szkoły stanowi gwarancję dostosowania edukacji do potrzeb dzieci i oczekiwań rodziców. Szkoła powinna sama decydować o dyscyplinie, mundurkach, programach, a nawet planach nauczania i kwalifikacjach nauczycieli, w ramach dość ogólnych przepisów prawa.
Nauczanie języków obcych
Znajomość trzech języków, w tym dwóch obcych, została przez Komisję Europejską uznana za priorytet w edukacji. Potrzebna jest jasna strategia wdrażania tego celu. Trzeba ustalić od jakiego wieku wprowadzona jest nauka języków i zapewnić organizacyjne, kadrowe i finansowe warunki realizacji wybranego rozwiązania. Warto pamiętać, że znajomość języków staje się elementem różnicującym dzieci z różnych środowisk. Aby temu zapobiec potrzebne jest dodatkowe wsparcie szkół wiejskich i uczniów z rodzin o niskim statusie materialnym. Letnie szkoły językowe, wymiana zagraniczna dzieci i młodzieży, specjalne programy komputerowego wspomagania nauki języków, to tylko niektóre sposoby działania.
Komputeryzacja szkół
Komputeryzacja, wyposażenie i unowocześnianie sprzętu elektronicznego, dostęp do Internetu to działania, które będą w sposób ciągły towarzyszyły edukacji. Każda kolejna ekipa kierująca MEN musi kontynuować realizację tych zadań.
Standardy pedagogiczne – warunki sprzyjające wychowaniu
Dając szeroką autonomię szkołom i placówkom warto określić podstawowe standardy pedagogiczne, które gwarantują dobre warunki funkcjonowania szkół, zwłaszcza warunki sprzyjające wychowaniu. Do takich standardów można zaliczyć przykładowo graniczną wielkość szkoły, liczebność klas (nie więcej niż…), dostępność pomocy psychologiczno – pedagogicznej itp. Tego rodzaju parametry nie mogą być wdrożone w szybki sposób, wymagają długofalowych działań wspieranych finansami z budżetu państwa.
Równość szans w dostępie do edukacji
W polskiej edukacji ciągle jeszcze istnieją bariery dla dzieci z różnych środowisk. Niezbędna jest długoletnia strategia wyrównywania szans, która obejmie zarówno systemy stypendialne w szkołach, jak i dostosowanie wszystkich szkół i placówek do nauki dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych. Nowym problemem w Polsce jest zapewnienie warunków nauki dzieciom cudzoziemców, w tym uchodźców.
Raport „Edukacja – trudne lata” opracowany został przez zespół w składzie:
Alicja Bukowska-Maciejczuk, Elżbieta Czyż, Anna Dzierzgowska, Irena Dzierzgowska, Joanna Gospodarczyk, Katarzyna Koszewska, Maria Kotowska, Zofia Kuklińska, Barbara Murawska, Hanna Ochinowska, Andrzej Pery, Izabela Podsiadło-Dacewicz, Elżbieta Putkiewicz, Anna Rękawek, Jolanta Szymańczak, Ludwik Trammer, Katarzyna Zakroczymska, Janina Zawadowska
Raport jest zbiorem różnorodnych, autorskich artykułów i opracowań. Stworzony został przez zespół ekspertów i ekspertek (głównie ekspertek) oświatowych, z których część związana była od początku z „Monitorem Edukacji”. Obok opracowań znalazły się w raporcie kalendaria wydarzeń, wywiady z ekspertami i ekspertkami, przedruki niektórych artykułów z „Monitora Edukacji” oraz studia przypadków. Raport zawiera także rekomendacje.
„Edukacja – trudne lata” – rekomendacje
1. Warunki społeczno-polityczne powodzenia reform w oświacie
Zminimalizowanie upolitycznienia oświaty
Zdajemy sobie sprawę, że całkowite odpolitycznienie edukacji jest nierealne. Każda partia obejmująca władzę obsadza poszczególne resorty, w tym MEN, „swoimi” ludźmi, którzy mają realizować jej program. Jednak ostatni rok wykazał, że szczególnie niebezpieczne jest przekazanie oświaty w ręce szefa partii, zwłaszcza partii o poglądach skrajnych. Nie da się wprowadzić formalnego zakazu w tej sprawie, ale obywatele i opinia publiczna wyrażana m.in. przez media muszą ostro protestować przeciwko takim praktykom jako wyjątkowo szkodliwym dla edukacji.
Zmiany w oświacie wprowadzać po rzetelnej, obiektywnej diagnozie
Edukacji brakuje wyników niezależnych badań. Wiele decyzji politycznych opiera się więc na niepopartych niczym przekonaniach, stereotypach albo mitach. Potrzebne są stałe, wielowątkowe analizy wybranych problemów oraz monitorowanie wdrażanych zmian. Powinny to robić uczelnie wyższe lub instytuty badawcze. Ich wnioski i rekomendacje muszą stanowić podstawę decyzji resortu edukacji.
Prowadzić rzetelne konsultacje społeczne
Przez ostatnie lata oświata wyjątkowo często zaskakiwana była decyzjami, których tryb konsultacji był całkowicie niejasny. Nie wiadomo, w jaki sposób ustalana była lista lektur, jakie zespoły pracowały nad zmianą podstawy programowej, kto akceptował zmiany systemu egzaminów. Takie decyzje, podstawowe dla oświaty, muszą mieć jawny i przestrzegany przez władze tryb konsultacji. W przypadku wyjątkowo ważnych rozstrzygnięć o znaczeniu strategicznym powinny być prowadzone debaty publiczne, z udziałem szerokich gremiów eksperckich. Parlament może szeroko korzystać z procedury wysłuchania publicznego. Aktywizowanie środowiska będzie korzystne dla procesu decyzyjnego, wpłynie również na większe zaangażowanie zainteresowanych w realizację uchwalonych zmian.
Wprowadzić umocowany ustawowo urząd do spraw równości
Przeciwdziałanie wszelkiej dyskryminacji powinno być jednym z priorytetów władz publicznych. W Polsce nie ma obecnie urzędu, który pełniłby funkcję rzecznika do spraw przeciwdziałania dyskryminacji, tymczasem wiele problemów, w oświacie i nie tylko, wiąże się z dyskryminacyjnymi postawami i zachowaniami.
2. Sprawy pilne
Swoboda wyboru programów i podręczników
Niewielka zmiana ustawy o systemie oświaty przywróci nauczycielom swobodę wyboru programów nauczania i podręczników.
Mundurki w ręce rodziców i uczniów
Pilnej zmianie wymaga ustawa o systemie oświaty. O mundurkach powinny decydować same szkoły, rodzice i nauczyciele, po uwzględnieniu opinii uczniów.
Egzaminy w ustawie
Doświadczenie z amnestią maturalną dowodzi, że zbyt łatwo minister może zmieniać reguły przeprowadzania egzaminów, nawet w trakcie i po ich zakończeniu. Dlatego ogólne zasady dotyczące systemu egzaminów powinny zostać zapisane w ustawie o systemie oświaty, a ich zmiana mogłaby być wprowadzana tylko z odpowiednim wyprzedzeniem. System egzaminów zewnętrznych musi zostać poddany stałemu monitoringowi, zarówno w zakresie standardów wymagań, jak i przejrzystych procedur.
Bezpieczeństwo w szkołach
Decyzje dotyczące sposobów zapewnienia bezpieczeństwa powinny zapadać w samych szkołach, decydujący głos należy do rady pedagogicznej i rady rodziców. Powszechność kamer nie jest dobrym środkiem wychowawczym. Ważniejsza są szkolenia pedagogów i nauczycieli, treningi dla uczniów, interesujące zajęcia pozalekcyjne.
Ośrodki wychowawcze
Należy zrezygnować z tworzenia Ośrodków Wsparcia Wychowawczego, ponieważ ich zasady działania są sprzeczne z prawem (kierowanie do OWW bez wyroku sądu), natomiast wesprzeć istniejące Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze i mające ważne znaczenie prewencyjne Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapi.
Edukacja seksualna
Wdrożenie nauki tego przedmiotu jest, jak to wynika z badania opinii publicznej, oczekiwane przez uczniów i rodziców. Można to zrobić w stosunkowo szybkim terminie.
Kurator oświaty
Trzeba przywrócić poprzednie przepisy dotyczące konkursu na stanowisko kuratora oświaty, zmienione przez sejm w ostatnim roku. To pozwoli częściowo odpolitycznić tę funkcję. Dodatkowo w ustawie o systemie oświaty powinien się znaleźć przepis zobowiązujący wojewodę do powołania zwycięzcy konkursu, o ile minister, w terminie 14 dni, nie wniósł do tej kandydatury umotywowanych zastrzeżeń.
Przywrócenie dobrych stosunków z organizacjami europejskimi
Aby znów powrócić do „europejskie społeczności edukacyjnej” trzeba pilnie:
- Sprostować sprawę podpisania Deklaracji z Istambułu i podpisać tę deklarację. Odwołuje się ona do długoletniej współpracy krajów członkowskich w ramach programów dotyczących edukacji obywatelskiej i praw człowieka.
- Przywrócić dystrybucję poradnika „Kompas”.
- Sprostować sprawę odwołania dyrektora CODN.
- Wydać oświadczenie w sprawie edukacji obywatelskiej i na rzecz praw człowieka w Polsce.
- Powołać przy Ministerstwie Edukacji grupę roboczą ds. Edukacji obywatelskiej i praw człowieka, złożoną z przedstawicieli sektora pozarządowego i państwowego. Grupa ta powinna zająć się wdrożeniem założeń Rady Europy wynikających z dokumentów z Istambułu.
Ocena z religii do średniej
W tej sprawie orzeczenie wydać ma Trybunał Konstytucyjny; została wniesiona również skarga do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
3. Działania długofalowe
Zmiany w oświacie wymagają czasu, a ich efekty widoczne są dopiero po kilku kadencjach parlamentarnych. Dlatego zasadnicze punkty reform powinny być przedmiotem umowy ponadpartyjnej umożliwiającej systematyczną ich realizację, niezależnie od koniunktury politycznej. Potrzebne jest wytyczenie kilku podstawowych kierunków zmian niezbędnych edukacji i przyjęcie dla nich swoistego paktu akceptowanego przez najważniejsze siły polityczne. Zapobiegnie to stałym zwrotom i cofaniu raz podjętych decyzji, marnotrawieniu czasu, pieniędzy i aktywności ludzi. Do takich strategicznych działań należą:
Nakłady na edukację, w tym środki na podwyżki płac nauczycieli.
Oświata jest dziedziną, która pochłania spore środki z budżetu państwa. Ciągle jednak nakłady te są niskie w stosunku do potrzeb. Regulacji wymaga zwłaszcza wysokość zarobków nauczycieli. Nie ma możliwości realnego podniesienia płac w oświacie w ciągu jednego roku. Należy zatem opracować co najmniej 5 – letnią strategię podwyżek płac połączoną ze wzrostem nakładów na edukację. Zapobiegnie to także, przynajmniej w pewnym stopniu, składaniu nierealnych obietnic wyborczych nigdy potem nie realizowanych. .
Kształcenie nauczycieli.
Należy w najbliższym czasie dokonać istotnych zmian w kształceniu nauczycieli w kierunku praktycznego przygotowania ich do zawodu. W dokumentach Unii Europejskiej Cel 1.1. Strategii Lizbońskiej brzmi: Podniesienie jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i osób prowadzących szkolenia. Obecnie uważa się, że nauczyciel musi posiadać:
- kompetencje interpersonalne,
- kompetencje pedagogiczne,
- wiedzę przedmiotową i metodykę przedmiotu,
- kompetencje organizacyjne,
- kompetencje współpracy z kolegami – nauczycielami,
- kompetencje współpracy ze środowiskiem lokalnym,
- zdolność do refleksji i rozwoju.
Bez opanowania tych kompetencji przez nauczycieli zmiany w polskiej oświacie nie będą możliwe.
Upowszechnienie edukacji przedszkolnej
Edukacja przedszkolna ma podstawowe znaczenie dla rozwoju dziecka. Przedszkola na wsi to konieczność, nie luksus. To krok do zapewnienia powszechnej edukacji. Jednak odsetek dzieci uczęszczających do przedszkola w Polsce jest obecnie najniższy w Europie. Znane są przyczyny tego zjawiska, potrzebny jest natomiast projekt działań, w efekcie których, w ciągu 4 – 5 lat około 85% czterolatków będzie objętych wychowaniem przedszkolnym. Projekt powinien przewidywać możliwości wsparcia finansowego gmin, których nie stać na prowadzenie przedszkoli (w tym pieniędzmi z funduszy strukturalnych). Należy rozwijać alternatywne formy wychowania przedszkolnego, które znakomicie sprawdzają się na wsiach, a są tańsze niż tradycyjne przedszkola.
Obniżenie wieku obowiązku szkolnego
Nauka w szkole powinna rozpoczynać się w wieku 6 lat. Takie rozwiązanie wymaga jednak wielu przygotowań: organizacyjnych, zmian programowych itp. Przyjęcie sześciolatków przez system szkolny powinno odbywać się stopniowo, przez 2 – 3 lata. Projekt obniżenia wieku szkolnego wymaga dodatkowych środków finansowych przeznaczonych na dostosowanie bazy szkolnej, na wzrost subwencji oświatowej oraz na przygotowanie nauczycieli kształcenia zintegrowanego. Równolegle trzeba wprowadzić prawo do rocznego przygotowania pięciolatków. Po obniżeniu wieku szkolnego system edukacji obejmowałby uczniów od 6 do 18 lat.
Reforma programowa
Kilka kolejnych ekip rządzących, w tym ostatnia, opisana w raporcie, dokonywało mniej lub bardziej przypadkowych zmian w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Nadal jednak jest to dokument niespójny, co szczególnie dotyka szkoły ponadgimnazjalne. Przykładowo, licea ogólnokształcące realizują czteroletni program sprzed reformy, ograniczony do trzech lat nauczania. Spójna podstawa programowa jest konieczna. Jak jednak wynika z dotychczasowych doświadczeń prace nad nią trwają zwykle długo, a kolejne kierownictwa MEN nie korzystają z opracowań poprzedników. Trzeba więc powołać, po raz kolejny, niezależny zespół ekspertów i wreszcie, po raz pierwszy, poddać rezultat jego pracy szerokim konsultacjom zakończonym przyjęciem akceptowanej wersji. Istotne znaczenie w pracach programowych powinno być położone na przedmioty matematyczno-przyrodnicze, tak, aby dobrze przygotować uczniów do obowiązkowej matury z matematyki, a równocześnie zwiększyć odsetek studentów na kierunkach matematyczno-przyrodniczych i technicznych.
Szkolnictwo zawodowe
Szkolnictwo zawodowe czeka na wiele zmian. Na lepsze powiązanie z rynkiem pracy, na nowoczesne, modułowe programy nauczania. Pilnie potrzebna jest decyzja dotycząca liceów profilowanych, które nie przygotowują ani do zatrudnienia, ani do egzaminu maturalnego i dalszego kształcenia. Jednak ich ewentualna likwidacja musi być uzupełniona ofertą dla młodzieży, która dziś wybiera ten rodzaj szkoły. Zdaniem profesora Łukasza Turskiego, ważne jest poznanie rozwiązań, stosowanych w innych krajach.
Autonomia szkół, poszerzanie praw rodziców i nauczycieli
W Polsce obowiązuje konstytucyjna zasada subsydiarności. Zgodnie z nią decyzje powinny zapadać na możliwie najniższym szczeblu. Nie wolno odbierać dyrektorom i rodzicom prawa decydowania w wielu sprawach organizacyjnych, wychowawczych i opiekuńczych. Wolność i odpowiedzialność każdej szkoły stanowi gwarancję dostosowania edukacji do potrzeb dzieci i oczekiwań rodziców. Szkoła powinna sama decydować o dyscyplinie, mundurkach, programach, a nawet planach nauczania i kwalifikacjach nauczycieli, w ramach dość ogólnych przepisów prawa.
Nauczanie języków obcych
Znajomość trzech języków, w tym dwóch obcych, została przez Komisję Europejską uznana za priorytet w edukacji. Potrzebna jest jasna strategia wdrażania tego celu. Trzeba ustalić od jakiego wieku wprowadzona jest nauka języków i zapewnić organizacyjne, kadrowe i finansowe warunki realizacji wybranego rozwiązania. Warto pamiętać, że znajomość języków staje się elementem różnicującym dzieci z różnych środowisk. Aby temu zapobiec potrzebne jest dodatkowe wsparcie szkół wiejskich i uczniów z rodzin o niskim statusie materialnym. Letnie szkoły językowe, wymiana zagraniczna dzieci i młodzieży, specjalne programy komputerowego wspomagania nauki języków, to tylko niektóre sposoby działania.
Komputeryzacja szkół
Komputeryzacja, wyposażenie i unowocześnianie sprzętu elektronicznego, dostęp do Internetu to działania, które będą w sposób ciągły towarzyszyły edukacji. Każda kolejna ekipa kierująca MEN musi kontynuować realizację tych zadań.
Standardy pedagogiczne – warunki sprzyjające wychowaniu
Dając szeroką autonomię szkołom i placówkom warto określić podstawowe standardy pedagogiczne, które gwarantują dobre warunki funkcjonowania szkół, zwłaszcza warunki sprzyjające wychowaniu. Do takich standardów można zaliczyć przykładowo graniczną wielkość szkoły, liczebność klas (nie więcej niż…), dostępność pomocy psychologiczno – pedagogicznej itp. Tego rodzaju parametry nie mogą być wdrożone w szybki sposób, wymagają długofalowych działań wspieranych finansami z budżetu państwa.
Równość szans w dostępie do edukacji
W polskiej edukacji ciągle jeszcze istnieją bariery dla dzieci z różnych środowisk. Niezbędna jest długoletnia strategia wyrównywania szans, która obejmie zarówno systemy stypendialne w szkołach, jak i dostosowanie wszystkich szkół i placówek do nauki dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych. Nowym problemem w Polsce jest zapewnienie warunków nauki dzieciom cudzoziemców, w tym uchodźców.
Raport „Edukacja – trudne lata” opracowany został przez zespół w składzie:
Alicja Bukowska-Maciejczuk, Elżbieta Czyż, Anna Dzierzgowska, Irena Dzierzgowska, Joanna Gospodarczyk, Katarzyna Koszewska, Maria Kotowska, Zofia Kuklińska, Barbara Murawska, Hanna Ochinowska, Andrzej Pery, Izabela Podsiadło-Dacewicz, Elżbieta Putkiewicz, Anna Rękawek, Jolanta Szymańczak, Ludwik Trammer, Katarzyna Zakroczymska, Janina Zawadowska
A. D., 11 października 2007
Zobacz też:
Raport "Edukacja - trudne lata"
